Katedra gnieźnieńska, zwana też „matką kościołów polskich”
usytuowana jest w Gnieźnie, na Wzgórzu Lecha u wylotu ulicy Tumskiej,
prowadzącej do Rynku. Od strony południowej przed kościołem rozciąga
się niewielki plac z pomnikiem Bolesława Chrobrego. Od zachodu teren
ogranicza stroma skarpa, od wschodu natomiast sąsiaduje z zabudową
miejską, a od północy z zespołem kanonii, kościołem św. Jerzego i
dzwonnicą.
Pierwsza świątynia powstała prawdopodobnie pod koniec IX wieku,
następna w X wieku, którą po zniszczeniu w pożarze w 1018 roku
odbudował Bolesław Chrobry. Kolejnym zniszczeniom uległa w 1038
roku podczas wyprawy na Polskę Brzetysława Czeskiego i w 1331 roku
w wyniku napaści krzyżackiej.
Świątynia w obecnym kształcie, kryjąca w podziemiach relikty
poprzednich budowli, powstała dzięki arcybiskupowi Jarosławowi Bogorii
Skotnickiemu, który około połowy XIV wieku rozpoczął budowę gotyckiej
bazyliki. W 1. połowie XVII wieku, za czasów arcybiskupa Macieja
Łubieńskiego, nastąpiła częściowa przebudowa świątyni, w wyniku
której nakryto wspólnym dachem nawy, obejście i wieniec kaplic,
zmieniono wystrój wnętrza i przebudowano kaplice w stylu barokowym
oraz położono marmurową posadzkę. Po pożarze w 1760 roku, który
zniszczył dachy, hełmy wież, sklepienia nawy głównej i prezbiterium,
katedrę odbudowano i częściowo przekształcono w stylu barokowoklasycystycznym.
W okresie międzywojennym, na terenie katedry
prowadzone zostały prace konserwatorskie i badania archeologiczne. W
1945 roku pożar zniszczył dachy, hełmy wież i częściowo sklepienia,
które w następnych latach zabezpieczano i odbudowywano.
Katedra gnieźnieńska to gotycka, trójnawowa bazylika z obejściem,
wokół nawy i prezbiterium otoczona jest wieńcem kaplic. Od strony
zachodniej usytuowane są dwie potężne wieże zwieńczone barokowymi
hełmami.
Pośród wielu wspaniałych dzieł sztuki znajdujących się w świątyni
najbardziej znane i bodajże najznakomitsze to słynne Drzwi
Gnieźnieńskie i trumna z relikwiami św. Wojciecha.
Drzwi Gnieźnieńskie to jeden z najcenniejszych zabytków polskiej sztuki
romańskiej. Umieszczone są w gotyckim portalu wejścia południowego
do katedry. Skrzydła odlane z brązu ok. 1170 roku są nierównej
wielkości, i co ciekawe, jedno z nich jest odlane w całości, drugie zaś
składa się z 24 zlutowanych części. Powierzchnia każdego z nich
podzielona jest na 9 kwater, w których widnieją płaskorzeźby ze
scenami z życia i śmierci św. Wojciecha. Skrzydła obramowane są
bordiurą z wicią roślinną oraz z wplecionymi motywami figuralnymi i
zoomorficznymi.
Trumna z relikwiami św. Wojciecha umieszczona jest w prezbiterium na
wysokim cokole pod dekoracyjnym baldachimem (konfesją). Wykonana
zostaław całości ze srebra. Na bokach trumny i na wieku obejrzeć
można 10 płaskorzeźbionych scen z życia św. Wojciecha, a na wieku zaś
jego rzeźbioną postać. Podtrzymywana jest przez cztery postaci, które
symbolizują cztery stany. Za konfesją usytuowana jest tomba wykonana
z czerwonego marmuru z dawnego grobowca św. Wojciecha, wraz z
jego postacią.
Dopełnieniem architektury świątyni są kaplice i ich wyposażenie.
Wznoszone lub częściowo przebudowane w wiekach XVII i XVIII na
grobowe biskupów i kanoników zamknięte są kutymi kratami (XIV-XVIII)
osadzonymi w pięknych barokowych portalach z ciemnego i jasnego
marmuru.
Warte obejrzenia są podziemia katedry, gdzie znajdują się fragmenty
pierwszych świątyń i grobowce arcybiskupów.
W bibliotece katedralnej zgromadzone są cenne starodruki i rękopisy,
bogato ilustrowane, w pięknych oprawach, a także muzykalia – utwory
polskich kompozytorów z XVI-XVIII wieku.
Katedra gnieźnieńska, zwana matką polskich katedr, nekropolia
arcybiskupów gnieźnieńskich, należy do najcenniejszych zabytków w
Polsce. Część jej dawnego wyposażenia, w tym wspaniałe kodeksy
iluminowane, naczynia liturgiczne, relikwiarze oraz portrety trumienne,
przechowywane są w Archiwum i Muzeum Archidiecezjalnym. Jest to
jeden z najcenniejszych zabytków Polski.
