Kościół pw. Świętych Janów został zbudowany przy dzisiejszej alei Piastów. Początkowo kościół był pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny oraz Jana Chrzciciela, później (w XVIII wieku) pojawiły się na ołtarzu dwie figury: św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty.
Według nieoficjalnych źródeł fundatorką pierwszego kościoła w Pile miała być królowa Jadwiga. Natomiast poznańskie księgi konsystorskie informują, że kościół był fundowany już przed 1449 r. Pierwszy kościół był budowlą drewnianą, ulokowaną nad Gwdą. Pod koniec XVI w. kościół był już w bardzo złym stanie technicznym, więc radcy miejscy zanosili do króla Zygmunta III Wazy i jego żony Konstancji prośby o budowę nowej świątyni. Zimą 1619 r. para królewska wydała odpowiednie dokumenty i budowa ruszyła. Fundatorką nowej świątyni była głównie królowa Konstancja. Nieukończony spłonął podczas wielkiego pożaru miasta w 1626 r. Dwa lata później ukończyli jednak budowę i mury świątyni pod nowym wezwaniem Najświętszej Maryi Panny i św. Jana Chrzciciela były gotowe. Nowy kościół miał ceglane prezbiterium utrzymane w stylu późnogotyckim, do którego później dobudowano murowaną zakrystię z umieszczoną nad nią kaplicą Zwiastowania NMP oraz drewnianą nawę główną. Ostateczny kształt kościół otrzymał w latach 1844-45, kiedy to nową fasadę z dwiema wieżami zwieńczono hełmami. We wnętrzu ukończonego kościoła znajdowały się trzy ołtarze. W ołtarzu głównym znajdowały się drewniane rzeźby Matki Bożej i św. Wojciecha oraz Stanisława. Prawdopodobnie w 1745 r. zastąpiono je rzeźbami św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty i to oni aż do 1945 r. byli patronami kościoła.
1 listopada 1755 r. w kościele św. Janów ochrzczony został Stanisław Staszic. Niektóre źródła opowiadają, że w 1772 r. oddział polskiej husarii opuszczający miasto po pierwszym rozbiorze Polski pozostawił na chórze kościoła armatkę, hełmy i husarskie zbroje ze skrzydłami. W połowie XIX w. zostały one wywiezione z Piły przez księcia Karola, syna Fryderyka III.
Do lat 30. w kościele 16 razy do roku odprawiano msze z kazaniami w języku polskim. W połowie tego wieku kazania po polsku odprawiano już tylko dwa razy – w Wielki Piątek i uroczystość św. Anny (26 lipca). Od 1860 r. miejscowi Polacy oraz żołnierze narodowości polskiej stacjonujący w Pile pisali petycje do władz kościelnych o słowo Boże w ojczystym języku. Ich starania poparł proboszcz L. Stock, który pełnił funkcję proboszcza w latach 1856-1904. Argumentował on, że pilski kościół farny był fundowany i dotowany przez polskich królów i wielmożów. W 1905 r. w prezbiterium świątyni umieszczono tablicę poświęconą pamięci Stanisława Staszica.
W okresie międzywojennym w kościele w niedziele i święta występował sławny chór “Halka”. Ostatni ich występ miał miejsce w ostatnią niedzielę przed 1 września 1939 r. W maju 1935 r. na zlecenie Konsulatu RP w Pile w kościele odbyła się Msza Święta za duszę Józefa Piłsudskiego. Stała się ona manifestacją patriotyczną, na którą przybyło wielu Polaków. W okresie II wojny światowej ks. A. Schulte odprawił tam kilka mszy dla polskich robotników przymusowych.
Kościół świętych Janów spłonął ostatniego dnia walk o Piłę – 14 lutego 1945 roku. Dach i sklepienia zostały zniszczone, a wnętrze wypalone. Po wojnie księża salezjanie wraz z objęciem kościoła św. Rodziny otrzymali we władanie ruiny kościoła św. Janów wraz z ocalałą plebanią, w której zamieszkali. Zaczęto obmyślać koncepcję odbudowy świątyni. Na rzecz odbudowy działali m.in. dr A. Schnitter, K. Czerwiński i A. Jasiek. Pod koniec lat 60. poznańscy konserwatorzy opracowali nawet projekt odbudowy, a z Poznania sprowadzono stalową konstrukcję dachu prezbiterium. Rozkradana latami, została złomowana ok. 1972 r. Inny projekt zakładał pozostawienie zrujnowanej świątyni w charakterze pomnika wojny. Niestety, żaden z tych projektów nie doczekał się realizacji.
Prezydent Piły – Stanisław Maciejski zaproponował wyburzenie ruin i wzniesienie w ich miejscu hotelu. Rozpoczęte rozmowy z organizacją turystyczną “Gromada” zostały zerwane z przyczyn finansowych. Koncepcję tę jeszcze raz podjęli w 1975 r. wojewoda pilski Andrzej Śliwiński i sekretarz KW PZPR Alfred Kowalski. Jesienią 1975 r. biskup gorzowski W. Pluta wydał zgodę na rozbiórkę ruin kościoła. Wkrótce rozpoczęło się burzenie. Początkowo ręcznie cegła po cegle następnie nawet czołgami, które jednak nie przyniosły rezultatu i były bardzo powolne. Postanowiono więc, wysadzić kościół w powietrze. Łącznie zużyto 100 kg materiału wybuchowego i wywiercono 181 otworów. Odpalenie ładunków nastąpiło 20 grudnia 1975 r. o godzinie 17. Mury świątyni uniosły się do góry i runęły. Na czas trwania operacji zamknięto most Bolesława Chrobrego, a ruch na przyległych ulicach został wstrzymany. Gruzy zostały uprzątnięte w ciągu kilku dni. Część gruzu użyto do wzmocnienia brzegów wyspy.
Pamiątki ocalałe z ruin są w zbiorach Muzeum Okręgowego. Przetrwało 15 drewnianych rzeźb barokowych z XVII-XVIII w. Sześć z nich oraz świecznik zakonserwowano i wyeksponowano na stałej wystawie poświęconej historii Piły. W Muzeum Stanisława Staszica można oglądać wspomnianą tablicę upamiętniającą Staszica, która przetrwała w murach kościoła aż do grudnia 1975 r. Do parafii św. Rodziny należą XVII-wieczne księgi parafii św. Janów. W kościele św. Rodziny znajduje się fragment ołtarza z obrazem “Ostatnia Wieczerza”.
Źródła:
www.dawna.pila.pl
„Piła, zarys dziejów” – Z. Boras, Z. Dworecki.
“Kronika Wielkopolski” 1/2000 – “Z dziejów kościoła św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Pile” – M. Fijałkowski.
“Tygodnik Pilski” 1/2001 – “Był kościół…” – M. Fijałkowski.
“Tygodnik Pilski” 49/2004 – “Kościół runął o siedemnastej” – M. Nicpoń.
“Monitor Pilski” 2/1990 – “Kościół św. Jana Chrzciciela” – R. Chwaliszewski.
